تصویب قوانین محیط زیستی نتیجه ابلاغ سیاست‌های محیط زیست رهبری بود

گشت و گذار؛ گروه جامعه: بر پایه اصل ۱۱۰ قانون اساسی ابلاغ سیاست‌های کلی نظام بر عهده مقام معظم رهبری گذاشته شده است. همینطور نظارت بر اجرای این سیاست‌ها را ایشان باید دنبال کنند، در این باره آنچه که اهمیت دارد این است که اگرچه در بازه زمانی مشخصی دولت‌ها عوض می‌شوند ولی سیاست‌های ابلاغی مسیر را طوری طراحی و جهت دهی می‌کنند که در حوزه سیاست گذاری با وجود تغییر دولت‌ها و مجالس در رسیدن به اهداف عالی نظام دچار اعوجاج نشویم. طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی در حوزه‌های متعددی مقام معظم رهبری بیش از ۴۰ سیاست کلی نظام جمهوری اسلامی را تاکنون ابلاغ کرده بودند اما در حوزه محیط زیست تا اوایل دهه ۹۰ سیاستی ابلاغ نشده بود تا اینکه ایشان در سخنرانی ۱۷ اسفند ۱۳۹۳ مطالبات مشخصی را در حوزه محیط زیست مطرح کردند که از جمله این مطالبات می‌توان به جرم‌انگاری تخریب محیط زیست، کنترل منابع و عوامل آلاینده‌، حفاظت از منابع ژنتیک، مقابله با تهدیدات زیست‌محیطی، گسترش اقتصاد سبز، حفاظت کیفی آب‌های زیرزمینی، ارتقا مطالعات و تحقیقات علمی و تقویت دیپلماسی محیط زیست اشاره کرد، پس از این جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان دستگاهی که در جایگاه مشاور رهبری تعریف شده است، «کمیته مستقل محیط زیست» را با دستور مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی و ابلاغ محسن رضایی تشکیل داد. و این کمیته بر روی تهیه مواد سیاست‌های کلی محیط زیست اولین اقدامات خود را در قالب ۱۲ کارگروه کارهای تخصصی آغاز کرد که بیش از ۷۵ نفر از متخصصان و صاحبان اندیشه برای تدوین آن همکاری کردند، افزون بر متخصصین دانشگاهی، نمایندگانی از هر سه قوه و همینطور نیروهای مسلح و نهادهای مردمی در تهیه متن اولیه این سیاست‌ها ورود پیدا کردند و با ارسال متن پیشنهادی به دفتر رهبری ارسال شد این متن به استحضار مقام معظم رهبری رسید. و در نهایت ایشان سیاست‌های کلی محیط زیست است را در آبانماه سال ۱۳۹۴ ابلاغ کردند.

رهبری درسیاست‌های ۱۵ ماده‌ای شأن که در مورد عناصر حیاتی از جمله آب، هوا، خاک، تنوع زیستی و در بحث‌های اقتصادی، اجتماعی و بین‌المللی مطالباتی را عنوان کرده است. محمد مجابی رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام در گفت و گویی که با گشت و گذار به بهانه نزدیکی به سالگرد سخنرانی مقام معظم رهبری در ۱۷ اسفندماه ۱۳۹۳ به تشریح چشم اندازهای سیاست‌های ابلاغی رهبری به عنوان سند بالادستی محیط زیست و منابع طبیعی کشور و توضیح شرایط پیش روی کشور پس از گذشت شش سال از ابلاغ این سیاست‌ها پرداخت.

رونمایی از «دومین گزارش راهبردی محیط زیست ایران» مصادف با سالروز سخنرانی محیط زیستی رهبری

وی در ابتدای با بیان اینکه مساله محیط زیست علاوه بر قدمتی که فرهنگ ایرانی اسلامی دارد، در حقوق اساسی کشور و در اصل ۴۵ و ۵۰ قانون اساسی دیده شده است تشریح کرد: سیاست‌های کلی نظام ۶ سال پیش بر اساس همین دیدگاه قانونی ابلاغ شده است، و در کمیته محیط زیست تشخیص مصلحت نظام، برای اینکه بتوانیم وضعیت کشور را بعد از ابلاغ سیاست‌های رهبری مشخص کنیم در اولین اقدام گزارش راهبردی از وضعیت محیط زیست تهیه کردیم و اکنون پس از ۶ سال دومین گزارش تحت عنوان «دومین گزارش راهبردی محیط زیست ایران» در ۱۷ اسفند سال جاری مصادف با ششمین سالگرد سخنرانی ایشان در هفته منابع طبیعی رونمایی خواهد شد.

اگر الگوی مصرف انرژی در کشورمان تغییر نکند از دو سال دیگر باید انرژی وارد کنیم ‏

وی با اشاره به اینکه در ۱۰ فصل این کتاب به صورت جز به جز به حوزه‌های مختلف محیط زیست پرداخته شده است، ذکر چند نکته در این باره را حائز اهمیت دانست و گفت: در سیاست‌های ابلاغی رهبری به حوزه هوا، تغییر اقلیم، آب، خاک، پسماند، تنوع زیستی، آموزش، جرم انگاری و اقتصاد پرداخته شده است و لازم است که بدانیم چرا این سیاست‌ها ابلاغ شده است و در چه وضعیتی قرار گرفته‌ایم. در موضوع تغییر اقلیم که مور تاکید ایشان نیز بوده است باید بگویم که اگرچه کشور دچار تغییرات اقلیمی شده است. اما همچنان مردم درباره آن حساس نیستند و در واکنش به آن درست عمل نمی‌کنند، در حالی که یکی از مهمترین مسائلی را که روی تغییر اقلیم اثرگذار است، سرانه مصرف انرژی است، مصرف انرژی در کشور ما از معادل ۷.۳ دهم بشکه نفت خام در سال ۱۳۷۰ به ۱۶.۸ بشکه معادل نفت خام در سال ۱۳۹۰ رسیده و به این ترتیب ما در این حوزه با رشد بیش از ۲ برابری مواجهیم و اگر به همین شرایط ادامه دهیم به وضعیتی خواهیم رسید که در اوایل قرن آینده که از دو سال دیگر شروع می‌شود باید انرژی وارد کنیم. چون ما به لحاظ مصرف گاز طبیعی معادل کشور چین و ۳ برابر هند مصرف داریم و ما به ازای این مصرف خلق ثروتمان به این نسبت همخوانی ندارد، و متأسفانه با وجود اینکه معادل کره تولید انواع گازهای گلخانه‌ای می‌کنیم، تقریباً یک سوم آنها تولید ناخالص ملی داریم.

هرچند به دلیل تحریم‌ها نتوانسته‌ایم فِلرینگ را حذف کنیم و یا خودروهای تولیدی با استانداردهای دقیق‌تری داشته باشیم اما در کنترل آلودگی هوا موفق بودیم

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام با ابراز خوشحالی از اینکه شاخص‌های آلودگی هوا در کشور روند رو به بهبود داشته‌اند این موفقیت را به علت این دانست که طی سال‌های اخیر به سمت استاندارد کردن حامل‌های انرژی رفته‌ایم و میزان تولید گازهای مختلف که ایجاد آلودگی می‌کند را توانسته‌ایم کاهش دهیم. اگرچه به علت تحریم‌های کشور نتوانسته‌ایم خیلی از نوسازی‌های مورد نظر را انجام دهیم، نتوانسته‌ایم فِلرینگ را حذف کنیم و یا خودروهای تولیدی با استانداردهای دقیق‌تری داشته باشیم و یا اینکه از مازوت که سوخت سنگینی است در نیروگاه‌ها استفاده نکنیم. ولی به طور کلی شاخص‌های کیفی هوا در طی سال‌های اخیر روند رو به بهبودی را طی کرده است.

مجابی با تاکید بر اینکه وضعیت آب در کشور طی سال‌های اخیر به مرحله بحرانی وارد شده است اظهار داشت: ما یک کشور خشک و نیمه خشک هستیم، با این وجود سرانه مصرف آبمان از میانگین جهانی بالاتر است، به طوری که سرانه مصرف آب در ایران ۲۵۰ و در جهان ۱۵۰ لیتر نفر روز است و باید بحث آب را جدی بدانیم، چون میانگین پتانسیل آبی در برنامه ششم توسعه ۸۸ میلیارد متر مکعب برآورد شده که در حدود ۵۰ سال گذشته بالای ۱۲۰ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شده است.

وی ادامه داد: میزان نزولات ایران به نسبت جهانی یک سوم کاهش یافته (از حدود ۲۵۰ میلیمتر بارندگی به ۲۰۰ میلیمتر رسیده است)، در حالی که میانگین قاره آسیا ۶۰۰ میلیمتر و میزان جهانی ۸۰۰ میلیمتر است.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به اینکه بهره‌گیری زیادی از آب‌های زیرزمینی باعث ایجاد پدیده فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور شده است، گفت: فرونشست باعث می‌شود زمین خاصیت هیدرولوژیکی خود را از دست بدهد و بدین ترتیب توان خاک از دست می‌رود، این پدیده در استان‌هایی مثل کرمان، قزوین، دشت میناب و همدان و.. مشکلات عدیده‌ای را ایجاد کرده است و باید سریعاً بر روی سیاست‌هایمان در این حوزه بازنگری جدی شود.

وی ادامه داد: برای مدیریت بهتر آب باید بتوانیم از آب کشاورزی ماده خشک بیشتری به دست بیاوریم یعنی به ازای هر متر مکعب آب خلق ثروت بیشتری داشته باشیم، طی ۷ سال گذشته میزان ماده خشک تولیدی از یک متر مکعب آب در بخش کشاورزی از ۹۷۰ گرم به بالای یک کیلو ۵۰ گرم رسیده است و در حالی که در آستانه تدوین برنامه هفتم هستیم باید خیلی جدی تر و با سرعت بیشتری به خلق ثروت از هر متر مکعب آب توجه کنیم.

مجابی با بیان اینکه وضعیت کشور در توسعه دسترسی به آب آشامیدنی و بهداشتی روند رو به بهبودی داشته و در اکثر مناطق مردم از آب سالمی برخوردارند، گفت: اما در پساب شهری و پسابی که امکان بازیافت دارد نتوانستیم به خوبی بهره ببریم.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت، خاک را ذخیره ژنتیکی بسیار حائز اهمیت دانست و ابراز داشت: از عرصه ۱۶۵ میلیون هکتاری کشور، ۸۹ میلیون هکتارش فاقد خاک و ۷۶ میلیون هکتارش دارای خاک است و از آنجایی که تولید هر سانتیمتر خاک در ایران به علت رطوبت پایین زمانی دوبرابر میانگین جهانی نیاز دارد باید در حفظ منابع خاک توجه ویژه‌ای داشته باشیم.

وی ادامه داد: خاک به لحاظ امنیت غذایی، ذخیره ژنتیکی و خدمات اکوسیستمی مثل پالایش پسماند و پساب ارزش بالایی دارد اما فرسایش خاک در کشور ما حدود ۳ برابر میانگین جهانی است و سالیانه ۱۶.۴ تن در هکتار فرسایش خاک داریم اما در سال‌های اخیر این میزان یک دهم تا دو دهم تن در هکتار کاهش یافته و نشان می‌دهد اگر عزم جدی برای ایجاد آبخیزداری و آبخوان داری داشته باشیم می‌توانیم خود را از شرایط بحرانی خارج کنیم.

وی با اشاره به اینکه تعداد بارندگی‌های سالانه ایران محدود و میزان بارندگی‌ها کم است تاکید کرد: اما پراکنش بارندگی به گونه‌ای است که با چند بار بارندگی نیاز سالیانه تأمین می‌شود اما چون عملیات آبخیزداری و بخوان داری نیست، خاک شسته شده و این خاک شسته شده پشت سدها جمع می‌شود و برآورد شده که حجم این رسوبات معادل ۳ سد ۵۰ میلیون متر مکعبی است.

سرعت شدید فرسایش خاک کاهش یافته اما هنوز با استانداردها فاصله داریم

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام با یادآوری این نکته که در حوزه خاک شاخص‌ها حاکی از این است که از سرعت شدید فرسایش خاک کم کرده‌ایم اما هنوز با فاصله بالایی نسبت به جهان، فرسایش خاک را تجربه می‌کنیم، تاکید کرد: باید در آستانه برنامه هفتم توجه جدی به این بحران شود. اگر اعتبار مناسب در اختیار این بخش قرار بگیرد، و اجازه سرمایه گذاری بخش خصوصی و مشارکت مردمی برای ایجاد اشتغال در حوزه آبخیز به وجود بیاید می‌تواند اقدامات خوبی را انجام داد.

وی با بیان اینکه یکی از شیوه‌های کمک کننده استفاده از پخش سیلاب بر آبخوان است تا بر انواع اقلیم‌ها با درختان مثمر و غیر مثمر استفاده شود. به طرح جامعی که سازمان جنگل‌ها و وزارت نیرو برای جلوگیری از پر شدن سدها با رسوبات طراحی کرده‌اند، نیز اشاره کرد و گفت: اگر بتوانیم ۱۰ میلیون هکتار آبخیزداری را به ثمر برسانیم، فرسایش خاکمان وضعیت بهتری پیدا خواهد کرد.

میانگین تولید پسماند در کشور تقریباً برابر میانگین جهانی است، مشکل در تلنبار شدن پسماندها، عدم تفکیک از مبدا، رها بودن مدیریت پسماندهای الکترونیکی و بیمارستانی است

وی میانگین تولید پسماند شهری در ایران را ۰.۸ کیلو گرم و در حوزه روستایی ۰.۵ کیلوگرم برآورد کرد و گفت: این مقدار تولید پسماند تقریباً برابر میانگین جهانی است اما این مساله نباید ما را به اشتباه بیاندازد چون قسمت عمده پسماند کشورمان تلنبار می‌شود و هنوز تفکیک پسماند از مبدا را درست انجام نداده‌ایم و در پسماندهای پزشکی و بیمارستانی هنوز درصدی‌اش بی خطرسازی نمی‌شود و پسماندهای کلینیکی و پا را کلینیکی وضعیت دقیقی ندارند. و باید توجه جدی تری شود بخصوص پسماندهای الکترونیکی تقریباً کار جدی انجام نشده و بازیافتی در این حوزه نداریم.

مجابی ابراز داشت: آنچه اهمیت دارد این است که سالهاست در این حوزه اقدام جدی نکردیم و رتبه جهانی‌مان ثابت است و بسته به نوع شرایط اقلیمی باید از تدابیر مختلفی استفاده شود، در استان‌های شمالی و جنوبی با سایر استان‌ها با توجه به تفاوت اقلیم تدابیر متفاوت است، چراکه در استان‌های شمالی با کمبود زمین مواجهیم و حتماً باید از بازیافت استفاده کنیم.

وی افزود: آنچه در داخل کشور به بازیافت و تولید کمپوست شهرت دارد مشتری قابل قبولی ندارد. چون پسماندها تفکیک نشده و برخی بقایای پسماند را می‌بینیم که از ارزش آن می‌کاهد.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به اینکه ایران در حوزه تنوع زیستی به لحاظ اینکه محل تقاطع ژنتیکی جهان است دارای تنوع ژنی بالایی است ادامه داد: به طوری که تنوع گیاهی ایران معادل قاره اروپاست و در زیست بوم‌های تالابی از ۴۲ نوع تالاب شناخته شده ۴۱ نوع تالاب را در کشور داریم اما تالاب‌های ما با بحران مواجه‌اند. و تالاب‌های ارومیه، بختگان، پریشان و گاوخونی با مشکلات جدی مواجه‌اند.

وی خاطرنشان کرد: با این وجود به لحاظ اهمیت به لحاظ درختکاری وضعیت جنگل‌های دست کاشت ما در سال‌های اخیر رو به بهبود بوده و باعث شده در شاخص جهانی EPI هم وضعیت ایران در شرایط بهتری قرار بگیرد. شاخص‌های دیگری که در وضعیت ایران در این شاخص جهانی تأثیر مثبتی داشته است آب آشامیدنی و همچنین در میزان جنگل‌ها بوده است.

مجابی ادامه داد: کشور ما به لحاظ وسعت جنگل ۸.۸ از میانگین جهانی عقب تر است اما وضعیت مراتع از میانگین جهانی بالاتر است البته علت آن از دست دادن بخش مهم از جنگل‌هاست و درصد زیادی از آن هم شامل مراتع فقیر می‌شود.

وی با بیان اینکه آموزش نقش بسیار حیاتی در حوزه محیط زیست ایفا می‌کند، گفت: علاوه بر تعریف آموزش‌های رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها، در آموزش‌های غیررسمی که کار نهادهای مردمی است کارهای زیادی انجام شده است. و ابلاغیه‌های متعددی از سوی ستاد امر به معروف در راستای همین سیاست‌ها وجود داشته اما در حوزه آموزش‌های همگانی هرچند در سال‌های اخیر توجه‌اش را به محیط زیست زیاد کرده است اما فاصله زیادی با اهداف داریم چون محیط زیست بحث فرهنگی است و مردم باید اثرگذار باشند.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به اینکه در این سال‌ها در بخش آموزش مکتوب و دیجیتالی جامعه فعال بوده و درباره ثبت قله دماوند شاهد مطالبه گری و هم افزایی بودیم.

وی اقتصاد محیط زیست را یکی از ارکان مهم سیاست‌های ابلاغی برشمرد و گفت: مهمترین اقدام این حوزه، جدای از تشکیل صندوق ملی محیط زیست که باید کلیه عوارض و جرایم آلودگی‌ها را در مسیر اصلاح وضعیت محیط زیست قرار دهیم، اعتباری کمی به این صندوق تخصیص داده شده و ولی متأسفانه طرحی در مجلس در حال بررسی است که طبق آن پول این صندوق دوباره به حساب شهرداری‌ها واریز شود، درحالیکه این پول بابت جریمه‌های محیط زیستی واریز می‌شود و باید برای این موضوع خرج شود در حالی که در شهرداری‌ها برای دیگر مسائل خرج می‌شود و هدف اصلی را مخدوش می‌کند.

وی تاکید کرد: قانون مالیات بر ارزش افزوده نیز به تازگی اصلاح شده و این قانون دیگر دارای فصل محیط زیستی است که در سال آینده اجرایی می‌شود.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت: ما علاقه‌مندیم که به موضوع میزان ارزش حسابداری محیط زیست هم بپردازیم که از قانون برنامه چهارم تکلیف قانونگذار بوده و تنها در چند شیوه جایگزین نشده است البته GDP قابل انتشاری وجود ندارد کمااینکه خیلی از کشورهای جهان نیز GDP سبز را اعلام نمی‌کنند. چون اگر این مساله مطرح شود می‌تواند رشد کشور را با مشکل مواجه کند اما به لحاظ ارزش اقتصادی باید اعلام شود.

بررسی مجدد توافق پاریس و پیشنهاد ایجاد یک صندوق داوطلبانه و مردمی برای جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای

وی ارتباطات تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی را نیز از جمله اقداماتی صورت برشمرد و گفت: ایران در بخشی از این تعاملات به دلیل تحریم‌ها نتوانسته حق عضویتش را پرداخت کند، اما تلاش‌هایی برای ایجاد همکاری‌های مشترک در خصوص گردوغبار بین کشورهای منطقه ایجاد شده و در برخی کنوانسیون‌ها و پروتکل‌ها ایران حضور پیدا کرد که برخی در مرحله بررسی قرار دارد که مهمترین آن اجلاس پاریس است که در مجمع مصلحت نظام در حال بررسی مجدد لایحه‌ای هستیم که از سوی شورای نگهبان بازگردانده شده است.

مجابی به پیشنهاد محسن رضایی برای تعاملات بیشتر بین‌المللی در حوزه محیط زیست نیز اشاره کرده و گفت: دبیر مجمع هم پیشنهاد خوبی مطرح کرده است که صندوق داوطلبانه بین‌المللی جلوگیری از ایجاد گازهای گلخانه‌ای شکل بگیرد که مردم جهان در این زمینه سهیم شوند.

تبدیل سیاست‌های ابلاغی رهبری به قوانینی همچون حفاظت و احیای تالاب‌ها، حفاظت از خاک و منابع ژنتیکی کشور و… دستاورد مشترک دولت و مجلس بوده و قوه قضائیه هم در جرم انگاری محیط زیستی گام‌های بلندی برداشته است

وی ابراز داشت: نکته حائز اهمیت این است که وقتی سیاست‌های کلی نظام تدوین می‌شود تا زمانی که این سیاست‌ها تبدیل به قانون نشود و قانون تبدیل به آئین نامه و آئین نامه تبدیل به طرح و پروژه نشود عملاً اجرای سیاست قابلیت اجرا پیدا نمی‌کند و خوشبختانه اولین اقدامی که بعد از اجرای سیاست‌های حوزه محیط زیست رخ داد، وضع قوانینی بود که می‌توان آن‌را دستاورد مشترک دولت، مجلس و قوه قضائیه برشمرد.

وی در ادامه تشریح کرد: جدای از قانون برنامه پنج ساله ششم که در ماده ۳۸ به محیط زیست پرداخته که مهمترین نتیجه آن ممنوعیت برداشت از جنگل‌های شمال بود، قانون ۳۰ ماده‌ای هوای پاک در سال ۹۶ به تصویب رسیده که این قانون برای اولین بار تکالیف متعددی در حوزه آلودگی هوا بر عهده دستگاه‌ها گذاشته است و البته برای نخستین بار به موضوع گردوغبار ورود قانونی داشته است، قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور که وضعیت ما را در استفاده از حقابه طبیعت روشن و وضعیت تخصیص آن را مشخص می‌کند، از دیگر ثمرات این سیاست‌ها بوده است.

رئیس کمیته خاص محیط زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب قانون حفاظت از منابع ژنتیکی کشور که در سال ۹۶ مصوب شد و قانون حفاظت از خاک را که برای اولین بار قاچاق خاک را ممنوع اعلام کرده است بسیار برای محیط زیست کشور حائز اهمیت خواند و اظهار داشت: از طریق این قانون می‌توان با پدیده قاچاق گونه‌های بومی ایران مبارزه کرد.

وی تصویب قانون حمایت قضائی و بیمه‌ای از یگان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی را نیز امیدوارکننده خواند و گفت: در مواردی هم شاهدیم که قوه قضائیه از قوانین مختلف استفاده کرده تا با برخی از جرایم محیط زیستی برخورد کند و به همین دلیل شاهدیم که با مخربان محیط زیست برخورد جرمی صورت گرفته و لایحه و طرح حیوان آزاری در دولت و مجلس در حال بررسی است. همچنین قضات نسبت به برخی حیوان آزاری‌ها محکومیت‌هایی را صادر کردند که با استفاده از قرائن قانونی دیگر بوده است.