شوری و فرسایش خاک استان سمنان را تهدید می‌کند/ نابودی منابع حیات

گشت و گذار، گروه استان‌ها: متأسفانه با وجود آنکه خاک یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده طبیعت محسوب می‌شود اما به دلایلی این بخش مهم و اثرگذار تا کنون ناشناخته مانده است. مردم در خصوص آب، جنگل‌ها، پوشش گیاهی و جانوری ممکن است که اطلاعات زیادی داشته باشند اما در رابطه با خاک این‌طور نیست. اهمیت ویژه‌ای هم که برای خاک برشمرده می‌شود، تولید غذا برای انسان و سایر موجودات ساکن روی زمین است اما این همه کارکرد خاک نیست.

جدای از نقش مؤثر خاک در جذب و ذخیره سازی آب و تولید و تضمین امنیت غذایی بشر و البته تولید ماده غذایی برای سایر گونه‌ها، خاک نقش بسیار مهمی در پایداری و پویایی چرخه‌های زیستی کره زمین هم ایفا می‌کند. بررسی‌های انجام شده بیان گر این است که نزدیک به ۲۵ درصد کل تنوع زیستی کره زمین در خاک مستقر است که این بیشتر شامل میکرو ارگانیزم‌هایی می‌شود که چرخه عناصر را در کره زمین مدیریت می‌کنند.

حذف میکرو ارگانیسم‌ها

اگر میکرو ارگانیسم‌های خاک به هر دلیلی حذف شوند، برای مثال ورود نیتروژن به عنوان عنصر اصلی و غیرقابل جایگزین اسیدهای آمینه و پروتئین‌ها از اتمسفر به کره زمین متوقف خواهد شد و این یعنی توقف یا دست کم خدشه به چرخه حیات.

یکی دیگر از کارکردهای بسیار مهم خاک که کمتر مورد توجه قرار گرفته، ذخیره سازی کربن است. برآوردهای انجام شده نشان می‌دهد که نزدیک به ۴۰۰۰ میلیارد تن کربن آلی در خاک‌های سطح کره زمین ذخیره سازی شده که این مقدار سه برابر کل کربن موجود در اتمسفر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نزدیک به ۶۶ میلیارد تن از کربن ذخیره شده در خاک از سال ۱۸۵۰ تا امروز از خاک خارج و به شکل گازهای کربنی آلاینده وارد اتمسفر شده است. تغییر کاربری‌های غیر اصولی، جنگل زدایی، گسترش کشاورزی و … از جمله عواملی هستند که در خارج شدن کربن آلی خاک مؤثر هستند.

وقتی صحبت از عوامل تهدید کننده خاک به میان می‌آید، نخستین فاکتوری که مورد توجه قرار می‌گیرد فرسایش خاک است. زمین‌های کشاورزی کره زمین هر سال بین ۲۰ تا ۳۰ میلیارد تن خاک حاصلخیز را طی فرسایش آبی و نزدیک به ۲ میلیارد تن را طی فرسایش بادی و ۵ میلیارد تن را در اثر شخم و شیار زمین‌ها از دست می‌دهند.

اگر روند فرسایش خاک با همین شتاب به پیش برود تا سال ۲۰۵۰ نزدیک به ۱۰ درصد توان تولید محصولات کشاورزی زمین‌ها کاسته خواهد شد. اما نکته اینجاست که فرسایش تنها عامل تهدید کننده خاک‌ها نیست. اگرچه برخی آمارهای مورد بحث به لحاظ صحت یا روش اندازه‌گیری، ایران را در صدر کشورهایی که خاک خود را در اثر فرسایش از دست می‌دهند معرفی می‌کند اما در کشور ما به روش‌های دیگری هم خاک‌ها در حال تخریب و تهدید هستند.

تهدید شوری خاک

افزایش شوری خاک ناشی از افت کیفیت آب آبیاری و افزایش عمق چاه‌های آب بخش کشاورزی، کاهش شدید مواد آلی خاک در پی شخم و شیار نامتوازن و مصرف نامتعارف مواد کودی بویژه کودهای محتوی نیتروژن، و تخلیه خاک از عناصر غذایی به دلیل عدم مصرف درست و کافی کودهای شیمیایی و آلی از جمله عوامل تهدید کننده خاک در کشور ما محسوب می‌شود.

البته موضوع چرای بیش از اندازه دام‌ها در مراتع و جنگل‌ها که موجب حذف پوشش گیاهی و فشرده شدن خاک می‌شود نیز نباید فراموش شود. به این لیست باید مصرف مواد کودی غیر استاندارد و بدون کیفیت را هم اضافه کنیم.

لازم است این نکته را یادآوری کنم که برخلاف تصورات رایج، مصرف کودهای شیمیایی نه تنها اقدامی منفی یا مضر نیست بلکه یکی از راه‌های حفظ ساختار خاک‌های کشاورزی است. یعنی کشاورزی بدون مصرف کودهای شیمیایی نه تنها نیاز غذایی مردم جهان را تأمین نمی‌کند بلکه به مرور موجب افت کیفیت و از بین رفتن توان خاک نیز می‌شود.

کشاورزی و اقدامات عمرانی

مسئله اساسی در این مورد مصرف متوازن و متعادل مواد کودی است که باید رعایت شود. بیشتر بهره برداران بخش کشاورزی به جای بهره‌گیری از نظرات کارشناسی در مصرف مواد کودی، تحت تأثیر تبلیغات شرکت‌ها مواد کودی را مصرف می‌کنند. این می‌تواند علاوه بر ضررهای مالی و کاهش عملکرد محصول، موجب تخریب و کاهش توان تولیدی خاک‌های کشاورزی در دراز مدت شود.

یکی دیگر از راه‌های تخریب خاک در کشور ما طرح‌های عمرانی است. وقتی جاده‌ای ساخته می‌شود یا معدنی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد، یا سدی ساخته می‌شود، بخش عمده‌ای از خاک از بین می‌رود. برای مثال برای دسترسی به معدن بوکسیت تاش بیش از ۳۵ کیلومتر جاده دسترسی احداث شد که بخشی از آن از داخل رویشگاه ارس می‌گذرد.

اگر عرض میانگین این جاده را تنها ۲۰ متر و میانگین ضخامت خاک را تنها ۳۰ سانتی متر در دامنه‌های شاهوار در نظر بگیریم، دست کم ۱۴۰ هزار مترمکعب خاک تنها برای ساخت این جاده از بین رفته است. بر اساس بند (ب) ماده (۱۲) قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، مجری طرح عمرانی در عرصه‌های طبیعی موظف است علاوه بر جبران مالی خسارت ناشی از تخریب پوشش گیاهی، قیمت خاک از بین رفته را حسب محاسبات کارشناسی به سازمان جنگل‌ها پرداخت نماید.

در آئین نامه اجرایی این قانون که در سال ۱۳۹۲ به تصویب رسیده خسارت مالی وارده به هر مترمکعب خاک افق A معادل ۱۴ هزار تومان با اعمال ضریب ۱.۲ در نظر گرفته شده است. با این حساب قیمت خاک از بین رفته تنها طی فرایند جاده سازی در دامنه‌های شاهوار نزدیک به ۲.۵ میلیارد تومان خواهد بود. اگرچه محاسبات کارشناسی دقیق‌تر برای برآورد قیمت نهایی این خسارت لازم است و ممکن است مبلغ بسیار فراتر از این هم باشد، اما این قیمت واقعی خاک از بین رفته نیست. در منطقه کوهستانی با شیب بالا و سرعت بسیار پایین تولید خاک نمی‌توان روی خاک ارزش ریالی گذاشت.

قانون شکنی

قانون‌شکنی دیگری که در منطقه شاهوار در خصوص خاک انجام شده این است که آئین نامه اجرایی بند (ب) ماده (۱۲) قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی به صراحت می‌گوید که «جمع آوری و دپوی خاک‌های افق A در فعالیت‌های موضوع ماده (۱۲) قانون متبوع برای احیای مجدد عرصه‌های تخریب شده الزامی است». یعنی حسب این قانون، کل خاک برداشته شده بویژه خاک افق A باید جمع آوری و برای احیای مجدد منطقه تخریب شده استفاده می‌شد اما این امر محقق نشد.

سند آن هم مراسم نهال کاری که در زمستان سال ۱۳۹۵ انجام دادند و گونه سرو نقره‌ای را به جای گونه بومی ارس در بستر بدون خاک کاشتند که نتیجه این اقدام و هزینه‌های بر باد رفته را همه می‌دانند و بارها هم گفته شد. بنا بر این به لحاظ قانونی، باید این مساله از طرف سازمان‌های مردم نهاد مطالبه شود. باید دادستان به عنوان مدعی‌العموم به مسئله نابودی خاک و قانون‌شکنی انجام شده ورود کند و دست کم هزینه‌های ریالی خاک و پوشش گیاهی از بین رفته را از شرکت آلومینای ایران دریافت تا برای احیا منطقه به کار گرفته شود.

حنیف رضا گلزار