مسجد سید اصفهان در معرض تخریب!
نشست نامتقارن زمین که به دلیل فرونشست و خشکاندن زاینده‌رود و مادی‌هایش و البته برداشت بی‌رویۀ آب‌های زیرزمینی ایجادشده است، تَرَک عمیقی را در زمین به‌وجود آورده که در ادامه، این ترَک‌ها به سازۀ بنای مسجد سید منتقل شده‌اند و به گفتۀ مدیر گروه امانی مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، شاهدهای گچی در پشت و روی دیوار و گنبد مسجد سید نشان می‌دهند که فرونشست در این بنای باشکوه قاجاری همچنان ادامه داد.
با استاد حسین عابدین درکوشکی و استاد محمد پاک‌نژاد، از اساتید پیشکسوت مرمت و معماری اصفهان و همچنین هادی الهیاری، مدیر گروه امانی مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان همراه شدیم برای گفتن و شنیدن دربارۀ آسیب‌هایی که به دلیل فرونشست، از فرش تا عرشِ مسجد سید اصفهان، این باشکوه قاجاری ایجادشده است.
سکانس اول: هشتی مسجد سید
– استاد عابدین صحبتش را با ویژگی‌های هشتی منحصربفرد در قسمت وروردی مسجد سید شروع کرد و از بی‌توجهی‌ها به این هشتی می‌گوید.
استاد عابدین: هشتی این مسجد منحصر به فرد و آخرین کاری است که روی معماریِ این مسجد انجام شده. درواقع سایر بخش‌های مسجد در یک زمان انجام شده بود، اما این هشتی باقی مانده بود چراکه منظم نبود و برای همین آن را نساخته بودند. یعنی به جز هشتی، تمام این بنا گونیا بود. معمار این مسجد وقتی رسم‌بندی هشتی را اندازه می‌گیرد می‌بیند که تَرک‌ها با هم نامنظم است و این هشتی ناگونیاست؛ به همین خاطر هشتی همینطور باقی می‌ماند تا اینکه شخصی به اسم «استاد علی ترابی» که خدا رحمتش کند این هشتی را اصلاح و منظم می‌کند. بیشتر از ۶ ماه روی این هشتی کار کردند تا این کار منظم شد؛ آن زمان کامپیوتر هم نبود و نمی‌توانسته این نامنظمی را به راحتی حل کند. داخل همین مسجد هم مقیم هم بوده و در شبستان تخمیر زده و با بده بستان بین خط‌ها مشکل هشتی را حل کرده. یعنی با بده بستان از ترک‌ها به هم این ورودی را منظم کرده. خردشدگی کار هم به این علت است که ترک‌ها باهم هماهنگ نبوده و این آقا آن را منظم کرده و این کار را احیا می‌کند، ضمن اینکه بیشترِ این نامنظمی در آویز وسط آمده است.
معماری ایران یک رقم نیست و تا قبل از دوران معاصر سده به سده یک تکامل روی معماری می‌بینیم. در این مسجد هم معماری اصل رعایت شده چون معماری ما قرینه‌سازی است. ببینید چه روحیه‌ای به فضای این مسجد داده. از زمان کریم خان زند رنگ‌ها در کاشیکاری شاد شد و در زمان قاجار به اوج رسید. مسجد سید آخر دورۀ قاجار ساخته شده که تماماً شاد و اصول معماری ایرانی و سبک اصفهانی را رعایت کرده. ضمناً استاد علی، رنگ‌آمیزی را هم در این هشتی رعایت کرده است.
– متأسفانه بازدیدکننده کمتر به این هشتی توجه می‌کند!
استاد عابدین: بله، همه می‌آیند و نگاه می‌کنند اما توجهی نمی‌کنند و متوجه نامنظمی فضا نیستند، نمی‌دانند که استاد ترابی چقدر زمان برای ساختن هشتی ورودی گذاشته. این هشتی نسبت به سایر قسمت‌های مسجد کمتر دیده می‌شود. همه، عکس این هشتی را می‌بینند ولی کسی به هستۀ اصلی آن اشراف ندارد. درواقع یکی از آسیب‌های مسجد سید هم همین است که کاری نمی‌کنند تا مردم به این هشتی منحصر به فرد توجه کنند، این هشتی باید محافظت شود. درواقع درگاه ورودی مسجد همین هشتی و رسمی بندی بسیار شاخص است، ولی در طول این سال‌ها به آن توجهی نشده و اصلاً باید بلیت بفروشند و مردم آن را ببینند.
سکانس دوم: حیاط مسجد سید
– استاد مهم‌ترین آسیب‌های مسجد سید، به چه دلیلی است؟
استاد عابدین: فرونشست که اول از همه باعث آسیب به این مسجد شده؛ البته یکی از آسیب‌های مهم مسجد سید این هم هست که پایه‌های بنا را نم گرفته و آن را نابود کرده. نم تا بالا کشیده و هرجا نم باشد ملات پرس شده و شکستگی و تَرک به وجود می‌آید.
– دلیل اصلی فرونشست در این مسجد هم که خشکی زاینده رود است؟
استاد عابدین: بله، زاینده‌رود رگ حیاتی‌ست و نبودنِ آب در مادی‌های قسمت مرکزی اصفهان روی بناهای تاریخی این محدوده اثر داشته و تأثیر فرونشست را سریع‌تر می‌کند. این مادی‌ها فقط نقش تقسیم آب ندارند این بناها عمدتاً از آجر و خشت ساخته شدند و نبودنِ آب باعث تَرک، شکست و ریزش فاجعه‌بار بناهای شهر شده و بازهم می شود. در محدودۀ مسجد سید و حمام علیقلی آغا هم مادی عبور کرده که الآن خشک شده و یکی هم سمت جوق آباد. یعنی دور تا دورِ این، آب بوده و حالا خشکیده و بنا نشست کرده که علت اصلی شدت فرونشست در بناهاست. اگر مادی‌ها با آب تزریق بشوند جدا از بحث زاینده رود، باعث می شود که تَرَک‌ها کندتر به‌وجود بیایند و بنا مدت زمان بیشتری نگهداشته شود. تَرَک‌هایی هم که در مسجد سید و مسجد و حمام علیقلی آغا وجود دارد همه باهم در یک زون ایجادشده. مادی خشک شده و اثر آن کاملاً روی بنا پیداست. بنابراین وقتی آبِ زاینده رود هست مسئولان باید به مادی‌های جنب بناهای تاریخی به لحاظ آبگیری هم دقت داشته باشند.
– بنابراین خشکاندن زاینده‌رود و مادی‌های اصفهان روی بناهای تاریخی ازجمله مسجد سید اثرگذار بوده. استاد عابدین نظرتون برای مرمت این مسجد چیست؟
استاد عابدین: یکی اینکه خشکاندن زاینده‌رود و مادی‌هایش روی بناها اثر گذاشته و مسجد سید هم دچار فرونشست شده و یکی هم اینکه تمام این بنا را نم گرفته و باید یک استادِ تمام، محور شود و چندتا بنّای خبره هم باشند، پول حسابی هم باشد تا اینجا به شکل عمده تعمیر شود. تمام اینجاها را نم گرفته، تمام را باید کانال بزنند و کانال‌های موجود را احیا و این نم را جدابُری کنند. بعد از چندوقت خشک شود و دوباره یک پرس دارد و بعد هم باید روسازی را مرمت کنند.
– استاد پاک‌نژاد نظر شما برای شیوۀ مرمت مسجد سید چیست؟
استاد پاک نژاد: غیر از اینکه کانال‌کشی باید اصلاح و نم برطرف شود، باید بار سقف مسجد را هم سبک کنند، چون بنا پیر شده و تحملِ این بار را ندارد. این بار باید برداشته و سبک سازی شده و عیوب این لنگه ها که ترکیده برطرف شود و قیدبندی‌ها تعمیر بشوند. همۀ خاک باید از سقف پایین بیاید چون کار از ریشه پیر شده. الآن از پا کار تا تیزه حساب کنید ۳ متر ارتفاعِ خاک روی آن است و این خاک باید برطرف و برداشته شده و ترک‌ها پیدا و پر بشوند، باید ترک‌ها را بپوشانند. کار پیرشده و تحمل بار به این سنگینی را ندارد. مدیریت خوب و کنندۀ خوب که وارد و دلسوز باشند نیاز دارد. الآن سرِ تیزه‌ها را ببینید، همه باز شده به خاطر بار سنگین چون دیگر زیر، ندارد.
استاد عابدین: نم، زیر نابود کرده، بار سنگین است، پرس شده و این ترَک‌ها به وجود آمده. امروز هم عده‌ای جدید آمدند و به کارهای ما را وارد نیستند و عوض اینکه چشمش را درست کنند کورِش می‌کنند چون وارد نیستند.
استاد پاک نژاد: چون وارد نیستند. هرکسی ارزان‌تر بگیرد به او می‌دهند.
استاد عابدین: اینها که ارزانش می‌کنند ارث پدر ندارند که بگذارند روی این کار، از یک جایش کم می‌کنند و می‌گذارند روی این کار. پس کار، دست استاد نیست.
– کاشی‌ها که مشکلی ندارند استاد؟
استاد عابدین: بیشترِ کاشی‌های مسجد دوباره موقع مرمت مصرف می شوند و سر جای خودش می‌روند و مشکلی ندارند، اما امروزی‌ها می‌خواهند این کاشی‌ها که به این مهمی‌ست را پایین بریزند و نو کنند! مشکل این مسجد فرونشستِ داخل گنبدخانه و نم و یکسری آسیب‌های چوبی و کاشیکاری‌ست که باید تعمیر شود، آن‌هم با استاد باید تعمیر بشود تا از دم احیاش کنند.
استاد پاک نژاد: باید مدیریت بشود که یک مقدار آن را سبک‌سازی کنند و به آن برسند.
استاد عابدین: در مورد هشتی که من توضیح دادم یک‌نفر معمار محور بوده و این معمار کار را اصولی برده بالا، حالا اون معمار نیست و کار را قسمت به قسمت کردند و آن را به معمار اصلی که این پیرمردها هستند نمیدهند، پیرمردها را کنار گذاشتند؛ اما اگه بخواهند ما می‌آییم.
استاد پاک نژاد: آقای الهیاری خدمتگزار مملکت است ولی دستش خالیست، باید پشتیبانی داشته باشد تا بتواند کاری انجام دهد. البته تا جایی که بتواند هم کار می‌کند و راجع به بناها ازجمله مسجد سید خیلی اطلاعات دارد، افتخار ما به این جوانهاست و من از او تشکر می‌کنم، اما فقط پشتیبانی می‌خواهد. بازهم می‌گویم که تا بار این مسجد سبک نشود آسیب‌ها برطرف نمی‌شود. بار خیلی سنگین است و باید سبک‌سازی آنی انجام شود خیلی هم هزینه می‌خواهد.
استاد عابدین: باید سفت بایستند و آن را از دم احیا کنند. مسجد وا رفته! این تَرک‌ها که خورده عجیب است. باید بیایند و تعمیرات اساسیِ همه قسمت‌های این مسجد را شروع کنند و کار مثبتی انجام شود.
نما پوک شده است. ببینید نم با سنگ چه‌کار کرده؟! از یک طرفه دیگرهم این بنا بد نگهداری شده و در طول این سال‌ها تعمیرات اساسی نداشته. همین نم که در بناست به علت نگهداری بد و عدم رسیدگی‌ست. فرونشست که حتماً وجود دارد، ولی مرمت صحیح و نگهداری در بخش‌های مختلف هم باعث شدیدشدن ترک‌ها شده. این مسجد کاربری‌های مختلفی هم دارد که آسیب‌ها را شدیدتر می‌کند.
سکانس سوم: زیر گنبد مسجد سید
– آقای الهیاری، لطفاً شما توضیح دهید که فرونشست در مسجد سید به چه شکل اثر گذاشته است؟
الهیاری: تَرکی که در قسمت جنوب مسجد سید وجود دارد از غرب به شرق کشیده می شود یعنی پیشروی آن از غرب به سمت شرق است و در امتدادش از مسجد خارج شده و به سمت مغازه‌ها و خانه‌های کنار آن کشیده می شود، ولی به دلیل اینکه مغازه‌ها ساخت و سازهای جدید هستند شاید نتوانیم این شکاف را روی بستر سنگ و سرامیکِ جدید ببینیم، ولی به وضوح در مسجد قابل مشاهده است. یک نکتۀ دیگر این است که که شاهدهای گچی که ما در قسمت‌های پشت و روی دیوار و روی گنبد قرار دادیم بعد از سه هفته یک ریزترک برداشت.
استاد عابدین: یعنی هنوز کار می‌کند!
الهیاری: بله. ما برای اولین‌بار درمورد مسائل فرونشستِ بناهای تاریخی شهر اصفهان به صورت علمی در این بنا گمانه زدیم؛ درواقع برای بررسی شکاف‌های کف تصمیم گرفتیم که در قسمتی که بیش‌ترین شکاف را داریم یعنی زیر گنبد یک سونداژ بزنیم. در این قسمت به خاطر بار سنگینی که از هردو طرف وجود دارد یک نشست نامتقارن ایجاد شد. ابتدا تعدادی از کاشی‌های زیر گنبد را برداشتیم که ببینیم شکافی که روی سطح می‌بینیم تا چه عمقی است و تصمیم گرفتیم که این قسمت را باز کنیم.
وقتی کاشی‌ها را برداشتیم و حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر از کف جلو رفتیم، دیدیم که شکاف ادامه دارد و عمیق‌تر از این است… ولی به خاطر اینکه بین دو سطح قرار داشتیم بیش از آن پیش نرفتیم. به دلیل نزدیکی به بنا تصمیم گرفتیم گمانه‌هایی را با فاصله‌های بیشتری بزنیم تا بتوانیم شکافی را ببینیم که در بدنه‌ها وجود دارد و مطمئن هستیم تا چندین مترِ دیگر ادامه دارد.
نظر شما چیست استاد عابدین؟
استاد عابدین: نگاه کنید، اساس کار اینجاست. بیشترِ کار از اینجاست و از اینجا هم بازشده. همۀ پِی، بارِ این قسمت است و نه فقط آن بخش کوچک از طاق. نگاه کنید. اینها را می شود تعمیر کرد اما اگر زود بجنبند. باید بجنبند چراکه دیگر واویلا شده است، یک نیروی سنگین می خواهد، یک محور مهم مثل محورهای قدیم که پای کار بایستد تا درست بشود. بار سرتاسر روی اینجاست. چاه‌های پشت آن که خشک شده حالا نشست کرده و کار، بریده. وقتی خشک شده ترک‌ها بازشده اند. ببینید تا کجا رفته! از خشکی هم بازشده.
الهیاری: بیش‌ترین شکاف را در این قسمت داشتیم که امتداد دارد و کشیده می شود تا زیر در و بیرون می رود و از خودِ بنا هم خارج می شود. این نشستِ نامتقارن بنا به دلیل باری است که روی بنا وجود دارد و ما مطمئن هستیم که این شکاف، عمیق‌تر است و حداقل تا چندمتر دیگر ادامه دارد. قسمت های دیگرِ بنا را هم باید گمانه زده و به صورت علمی بررسی کنیم که این شکاف‌ها یا نشست را تا چه عمقی در این بنا داریم.
استاد پاک‌نژاد: دورتا دور اینجا ۹۰ تا کلفتی تاق است، چقدر بار روی این لنگه وجود دارد که ترکیده! فشار هم کار را پایین می بَرَد. بار اگر روی شانۀ من باشد تا یک کیلو را می توانم تحمل کنم اما اگر دوکیلو شد من را له می کند. این بارِ سنگین دارد این بنا را له می کند. باید بار بالا را کم کننن. هرچه می توانند کمک کنند به این بنا و بار بالا را کم کنند.
الهیاری: داریم مجوز میگیریم که یک در یک، داخل بزنیم پیشرو، که آسیبی به بدنه‌ها نرسد و ببینیم که این آثارِ تَرَک که در کف داریم در بدنه‌ها به چه صورت است. این تَرَک همینطور که از کف میرود از بالا هم می رود.
این نکته را هم بگویم که وقتی برای بررسی‌های نهایی آاومدیم، به خاطر نزدیک بودن به فصل بارندگی و شکافی که سرتاسر روی بام داشتیم، شروع کردیم به مرمت اضطراریِ شکاف‌هایی که از یک تا ۳ سانتی متر بود و همینطور بقیه ریزترک‌ها. الآن دو ماه است که گروه امانی مرمت بنا در این بنا مستقر است و بخش‌هایی که به صورت اضطراری بوده را مرمت کردیم. کاشی‌های کتیبه‌ها در دو قسمت از بنا هم ریخته بود که داربست زدیم و در مرحلۀ انجامش هستیم و ان شاءالله بتوانیم کارهای دیگر را روی بنا انجام دهیم. ملات آجر این بنا بعد از سال‌ها فرسوده شده و الآن آجرهای بامِ بنا به راحتی بلند می‌شوند، بندکشی آن اصلاً الآن دیگه جواب نمیدهد و سقف باید به طور کامل سبک‌سازی و مرمت و احیا شود.
سکانس چهارم: مقابل شاهدهای گچیِ روی دیوار مسجد سید
– شاهدگذاری کجا انجام شده؟
الهیاری: بله، سه قسمت را شاهد زدیم یعنی پشت و روی دیوار و روی گنبد را شاهدگذاری کردیم و همانطورکه گفتم این شاهدهای گچی بعد از سه هفته یک ریزترک برداشت.
استاد عابدین: آقای الهیاری پشت این دیوار، خالیست درسته؟
الهیاری: بله
استاد عابدین: آقای الهیاری ببینید ترک از این قسمت با شده. این شاهدها را که گذاشتند ببینید چقدر باز شده! سرعت مرمت باید بالا برود، کار به سرعت درحال نشستن است!
الهیاری: سرعت فرونشست زیاد است. شاهدهایی هم که آن قسمت زده شد تَرَک خورده. برویم پشت بنا را هم ببینیم.
سکانس پنجم: مقابل شاهدهای گچیِ پشت دیوار مسجد سید
– شاهدهای پشت دیوار به چه صورت است؟
الهیاری: بلهف پشت دیوار هم چهارتا شاهد زدیم. شاهدها را از ۸ میلی‌متر، ۷ میلی‌متر، یک سانت متر و ۱۵ میلی‌متر تا ۲ سانتی‌متر هم گذاشتیم یعنی متغیر است؛ که خب شاهدهای ما بعد از سه هفته تَرَک خورد، شاهدهای روی گنبد هم همینطور. این برای بار دوم هست که من شاهدگذاری کردم. این شاهدها همگی تَرَک خوردند.
نکته دیگر اینکه که در قسمتی از فضای پشت مسجد حفاری غیرمجازی (چاه) پیدا کردیم و درنتیجه تصمیم گرفتیم که گمانه بزنیم و این گمانه را پایین رفتیم تا ببینیم شکاف دیوار تا کجاست، و دیدیم که تا انتهای دیوار که روی پی قرار دارد این شکاف هست ولی به خاطر اینکه خاک این قسمت خاک مضطرب است و خاک آوار خود بناست ما نمیتوانیم تَرَک را ببینیم؛ یعنی اگر خواستیم ادامۀ تَرَک را ببینیم باید چندین متر برداشت کنیم تا به خاک بِکر برسیم و ببینیم این شکاف ادامه دارذ یا نه. به این ترتیب لایه‌های خاک را تا عمق ۱۰ متری بررسی و نمونه‌برداری کردیم و به یکسری اطلاعات رسیدیم.
استاد عابدین با اشاره به زمین خصوصیِ پشت دیوار مسجد: می‌شود این منزل را گرفت؟
الهیاری: فکر کنم اینها یک زمانی متعلق به مسجد بوده.
استاد عابدین: این گرفته شود خوب است، بیشتر کار حل می‌شود.
الهیاری: خوشبختانه اداره میراث فرهنگی کارگروهی را از اساتید تمام رشته‌های مرتبط شامل مرمت تزئنیات، مرمت بنا تا معماری و سازه و زمین شناسی و سایر رشته‌ها تشکیل داده تا به صورت علمی پایش‌ها و نظارت‌هایی را دراین‌باره انجام دهند تا ببینیم چه کاری می شود برای مسجد انجام داد. این کارگروه قویاً در حال کار است و همگی از اساتید به نامِ دانشگاهیِ اصفهان هم هستند و قرار است که مستندات خود را طبق یک زمان‌بندی ارائه کنند که اتفاق خوبی است. ان شاالله بتوانیم در زمینۀ تجربی هم از اساتید بزرگمان استفاده کنیم که افتخار اصفهان و ایران هستند.
الهیاری: دو ماه است که واقعاً ما مسجد سید را رها نکردیم.
استاد عابدین: این کارِ خوبی‌ست.
استاد پاک نژاد: افتخار ما به شما جوانهاست.
الهیاری: وضعیت مسجد سید مثل بیماری هست که تصادف کرده و پایش شکسته. ما فعلاً یک باند به آن بستیم تا او را به بیمارستان برسانیم، عمل‌های جراحی همان‌هاست که اساتید فرمودند که پروژۀ سنگین و بزرگی‌ست.
استاد عابدین: آقای الهیاری، این از تصادف به رد است، مسجد لهیده! کاری به پا شکستگی ندارد. ببینید آقای الهیاری این از اینطرف رفته، هرچه هست بار از اینطرف دارد کار می‌کند. اینجا دارد فرو میرود.
الهیاری: کاملاً درست است.
سکانس ششم: در حال رفتن به ورودی پشت‌بام مسجد
الهیاری: ویژگی‌هایی مسجد سید را که کمتر مسجدی دارد.
عابدین: بله من هم گفتم. برا خودش حرف اوّل را می‌زند.
الهیاری: بله، در دورۀ قاجار رواج برج‌های ساعت را داریم که در اصفهان نفیس‌تر از برج ساعتِ این مسجد نداریم، همینطور چهل‌ستون معروف مسجد سید. بخشی از کتیبه‌های مسجد هم ریخته که داربست زدیم و درحال مرمت است.
سکانس هفتم: روی پشت بام مسجد سید
استاد پاک نژاد: این نوع آجر دیگر نیست.
استاد عابدین: آجرها آبمال‌است، یک نخود از این آجر دیگر پیدا نمی‌شود.
الهیاری: بله این آجر جواب خودش را داده و آجر جدید کیفیتی ندارد.
منبع: ایسنا
ارسال دیدگاه